Kafkasya Bölgesi

Avrupa’nın güneydoğu kesiminde, Karadeniz ile Hazar Denizi arasındaki kıstağı kaplayan bölge. Bölgenin en çarpıcı yüzey şekli, Karadeniz kıyısındaki Taman Yarımadası’ndan güneydoğuya doğru yaklaşık 1.200 kilometre boyunca Hazar kıyısındaki Apşeron Yarımadası’na kadar uzanan heybetli Kafkas Dağlarıdır (Büyük Kafkas Dağları). Bu sıradağların en yüksek doruğu Elbruz’dur (5.642 m). Kafkas Dağlarının kuzey bölümü Kuzey Kafkasya, güney bölümü Güney Kafkasya olarak adlandırılır.

Kelimenin kökeni
Bu dağlık bölgeye Eski Yunanlıların verdiği Kaukasos adı Latince’ye Caucasus olarak geçmiş ve daha sonra öteki Avrupa dillerince de benimsenmiştir. Bu ad, Kafkas kökenli olmamakla birlikte, Eski İran dilinde “buz kaplı” ya da “parlak buz” anlamına gelen kru-kasis’ten türetilmiş olabilir. Kafkas adının, Hititçe Karadeniz’in güney kıyılarında yaşayan insanlar anlamındaki Kaz-kaz kelimesinden gelme olasılığı ada vardır. 1975’te Alman antropolog Johann Blumenbach, varsayıma göre Hint-Avrupa halklarının asıl yurdunun Kafkasya olduğu yönündeki yanlış inanıştan hareketle, bir ırksal adlandırma olarak Kafkas (Caucasus) terimini kullanmıştır. Bu adlandırma, “beyaz ırk” anlamında bugün de kullanılmaktadır.

Devletler
Günümüzde bölgede Rusya Federasyonu’na bağlı çeşitli küçük cumhuriyetler ile bağımsız devletler olarak Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan yer almaktadır. Rusya Federasyonu içindeki cumhuriyetler şunlardır. Dağıstan, Kabartay-Balkarya, Çeçenya, İnguşetya, Kuzey Osetya]], Adigeya ve Karaçay-Çerkesya. Gürcistan’ın kapladığı alan, Kafkaslar’ın oluşturduğu büyük setin hemen güneyinde Karadeniz’in doğu ucunu çevrelemektedir. Antik Kolhis’in (Kolheti) bulunduğu yer olarak kabul edilen verimli Kolhida Ovası gibi birkaç istisna dışında, Gürcü toprakları büyük ölçüde dağlık olmak üzere ormanlar ve çalılıklarla kaplıdır. Küçük Kafkasların güneyinde, batıda Ermenistan ve doğuda Azerbaycan yer almaktadır.

Etnik mozaik
Kafkasya yüzyıllardan beri bir etnik mozaik olarak tanınmıştır; bu bölgede çok sayıda ulus ve kabile yaşamaktadır. Dünyanın başka hiçbir yerinde bu kadar farklı halk böylesine küçük bir alana sığışmış değildir. Strabon İS 1. yüzyılda Karadeniz kıyısındaki Dioskurias (Sohumi) kentinde, hepsi de farklı diller konuşan en az 70 halka mensup insanların ticaret için toplandığını belirtir. Aynı yüzyıl içinde Yaşlı Plinius da Romalıların Kafkasya’daki ticari işlerini seksen kadar tercüman aracılığıyla yürüttüğünü yazar. Arap coğrafyacılar Kafkasya’ya Cebelü’l-Elsine (Diller Dağı) adını yakıştırmışlardır.

Büyük devletlerin çekişme alanı
Kafkasya’nın etnik mozaiği kendine özgü bu yapıya sayısız kuşaklar boyunca birçok değişik halkın birbirini izleyen göçleri ve içinden çıkılmaz harmanlanması sonucunda kavuşmuştur. Kafkasya’nın korunaklı dağ ve vadi alanları Avrasya ovalarından güneye ya da Küçük Asya ile İran platosundan kuzeye doğru göç eden halklar için doğal sığınak işlevini görmüştür. Antik çağdan günümüze değin, Kafkasya dışındaki büyük güçler bölgenin tarihinde başat bir rol oynamışlardır. Antik dünyanın Sümer, Hitit, Babil ve Asur imparatorluklarının, ayrıca Troya’nın ve öteki Ege uygarlıklarının nüfuz alanları Kafkasya içlerine kadar uzanmaktaydı. Klasik dönemde Yunanlılar ve Romalılar bölgenin denetimi için önce İran hanedanı Ahamenişler ve daha sonra Partlarla kapıştılar. Kafkasya’da üstünlük kazanmaya yönelik bu çekişme daha sonraları Bizanslıların, Sasanilerin, Hazaraların, Arapların, Osmanlıların ve son olarak Rusların oluşturduğu imparatorluklarla kesilmeksizin sürdü.

Yerli ve yerli olmayan halklar
Sınıflandırmaya dönük amaçlar için, dilbilimsel ve tarihsel bulgular temelinde bölge sakinlerini “yerli” ve yabancı halklar olarak ikiye ayırma yoluyla bu karmaşık mozaik bir bakıma basitleştirilmiştir. Kafkas halkları olarak anılan yerli halklar, Kafkasya dışındaki hiçbir dil grubuna girmeyen dilleri konuşurlar; buna karşılık “Kafkasyalı olmayanlar” Hint-Avrupa, Altay ve Sami gibi dışarıdan gelme dil gruplarına bağlı dilleri konuşan halkları kapsar. İkinci kesim içinde Ermeniler, Ruslar ve öteki Slavlar, Kürtler, Osetler, İranlılar, Moğollar, Türkler ve Yahudiler yer alır.

Kuzey Kafkasya’nın Siyasi Durumu:
Kuzey Kafkasya’da Rusya Federasyonu’na bağlı olarak Dağıstan, İnguşetya, Kuzey Osetya, Çeçen-İçkerya, Kabardin-Balkarya, Karaçay-Çerkes ve Adığey Özerk Cumhuriyetleri ile Stavropol ve Krasnodar Kray Eyaletleri yer almaktadır.

A-Krasnodar Eyaleti
Eyalet (Kray) ve Oblast (bölge)’ye ait iki ana il tipi olmuştur. Sovyet sistemine göre protokolde eyalet bölgeden üstün sayılmıştır. Özerk bölge (çevre/okrug) ve daha büyük olarak özerk il tipi yine SSCB  yönetiminde oluşturulan özerk il tipleridir. Krasnodar eyaleti, merkezi Krasnodar (eski adı Yekaterinador) şehri olan, 83.000 kilometrekare yüz ölçümüne sahip, yaklaşık 5 milyon nüfuslu , 13 Eylül 1937’de kuruluş olan en üst il tipi yönetimlerinden birisidir. Novorasisk, Gelencik, Tuapse ve Soçi Karadeniz kıyısındaki; Armavir ve Habinsk ise Kuban nehri güneyindeki içi kesimde yer alan başlıca şehirleridir. Tuapse dışında Adığe nüfusu çok azdır ya da hiç yoktur. Nüfusun % 90’ını Ruslar oluştururken % 2’lik bir Adığe nüfus yer almaktadır. Geriye kalan nüfusu Ukraynalı, Ermeni ve Tatarlar oluşturmaktadır.

B-Adığey Özerk Cumhuriyeti
7.800 kilometrekare yüzölçümüyle 475.000 nüfuslu Adığey Özerk Cumhuriyetinin başkenti Maykop’tur. Oktiyabrski, Tewuçuej, Krasnoguardeysk, Şogen ve Koşhabl önemli şehirlerindendir. 27 Temmuz 1922’de Adığey Çerkezleri Özerk Bölgesi (Oblast) kurulmuştur. 5 Ekim 1990’da Cumhuriyet olma kararı alan Adığe Özerk Bölgesi; 3 Temmuz 1991’de Rusya Federasyonu Yüksek Meclisi’nce Cumhuriyet olarak tanınmıştır. 1926’da 112.800 olan nüfusun % 45’ini Adığeler oluştururken % 25,8’lik kısmı Ruslardı. 1989’a gelindiğinde ise oranlar şöyle değişmiştir. % 20,6 Adığe, % 70’den fazla Rus ve geri kalan Ukraynalı, Ermeni, Tatar vb. Adığe Cumhuriyeti’nde toplam Adığe köyü sayısı 43’tür. Bölgede Rusça ve Adığe dili resmi dil olarak kullanılırken, Kuzey Kafkasya’da en çok Rusça konuşulan cumhuriyet olma özelliğine sahiptir. Adığe Özerk Cumhuriyet, Kuzey Kafkasya’da yaşanan çatışmaların dışında, ılıman iklime ve verimli topraklara sahip, yabancı sermayeye giriş imkânı sağlayan sanayisi ile bir istikrar bölgesi olmuştur.

C-Karaçay-Çerkes Özerk Cumhuriyeti
14.100 kilometrekare yüzölçümüyle 435.700 nüfusa sahip Karaçay Çerkes cumhuriyetinin, kuzeyinde Stavropol ve Krasnodar, batısında yine Krasnodar ve güneyinde Gürcistan yer almaktadır. Bölge, Stavropol Eyaletine bağlı bir yönetim birimi (oblast) iken 1993’de özerkleşmi ve federe cumhuriyet statüsüne yükselmiştir. Nüfusunun % 30’u Karaçay, % 10’u Adığe, % 45’i Rus, % 15’i ise Abhaz ve Nogay’dır. Ukraynalı, Oset ve Ermeniler yanında başka milletler de mevcuttur. Rusça, Karaçayca, Çerkesce, Abazaca ve Nogayca Cumhuriyetin resmi dilleri arasındadır.

D-Kabardey-Balkar Özerk Cumhuriyeti
12.500 kilometrekare yüzölçümüyle 786.000 nüfusa sahip cumhuriyetin başkenti Nalçik’tir. Önemli şehirleri Baksan, Tırnauz, Nartkala, Mayskıy, Zolskıy, Prohladnıy, Terek ve Çegem’dir. Rusya Federasyonu’na bağlı 89 idari birimden biri olan cumhuriyetin doğu ve güney doğusunda Kuzey Osetya, güneybatısında Gürcistan, batısında ise Karaçay-Çerkes Özerk Cumhuriyeti yer almaktadır. Nüfusun % 49,2’sini Adığeler, % 30,7’sini Ruslar, %9,6’sini Balkarlar ve % 10,5’ini de diğer milletler oluşturmaktadır. Rusya Fedarasyonu’na bağlı cumhuriyetler içerisinde en fazla Adığe nüfusu bu cumhuriyette yaşamaktadır. İlk olarak 16 Ocak 1922’de Kabardino-Balkarya olarak kurulan birim, 1991 Şubat ayında egemenlik ilan etmiş ve Rusya Federasyonu içinde kalmıştır. Kuzey Kafkasya’nın tam merkezinde olan cumhuriyette, Çerkesçe (Kabardey lehçesi), Balkarca ve Rusça devlet dilleri olarak kabul edilmektedir. Önemli turizm merkezlerinden olan ülkenin tamamı 1997’de serbest bölge olarak ilan edilmiştir.

E-Stavropol Eyaleti
Başkenti Stavropol olan eyaletin kuzeyinde Rostov Eyaleti ve Kalmuk Özerk Cumhuriyeti, doğusunda Dağıstan, güneyinde Çeçenistan, Kuzey Osetya, Kabarday-Balkarya, Karaçay-Çerkesya ve batısında ise Krasnodar Eyaleti yer almaktadır. 2.015.000 nüfusa sahip olan eyalette 80’den fazla millet yaşamaktadır. Ruslar nüfusun % 85’ni oluştururken son 10 yıllık dönemde sayılarının sürekli düştüğü görülmektedir. Karaçaylar, Çerkesler, Nogaylar, Türkmenler, Dağıstanlılar, Osetler ve Ermeniler eyalette yaşayan diğer milletlerin başında gelmektedir.

F-Kuzey Osetya Özerk Cumhuriyeti
Başkenti Viladikafkas olan cumhuriyetin kuzeyinde Stavropol, doğusunda Çeçenistan ve İnguşetya, batısında Kabarday-Balkar, güneyinde ise Gürcistan ve ona bağlı Güney Osetya yer almaktadır. Oset, Rus, Azeri, Gürcü, Yahudi, Çeçen, Tatar, Ukraynalı, Ahıskalı ve Çingeneler yaşamaktadır. Nüfus 667.300’dür. Nüfusun % 57,3’ü Oset, % 26,3 Rus, % 5,1 İnguş, % 22 Ermeni, % 1, 7 Gürcü, % 1,7 Kumuk’lardan oluşmaktadır. Kuzey Osetya vatandaşı İnguşların yarısından fazlası, Oset-İnguş çatışması nedeniyle İnguşetya’da yaşamaktadır.  Kuzey Kafkasya’nın düğümlerinden birini oluşturan Kuzey Osetya, Daryal Geçidi ya da diğer adıyla Gürcü Askeri Yolu’nun üzerindedir. Bu geçit Kuzey Osetya’yı Güney Osetya’ya bağlamanın yanında Kuzey Kafkasya’yı Güney Kafkasya’ya bağlayan Derbend Geçidi ve Karadeniz sahil kesimi dışında varolan yegane geçittir.

G-İnguşetya Özerk Cumhuriyeti
Büyük Kafkas Dağlarının kuzey yamaçlarında bulunan İnguşetya, Gürcistan, Çeçen-İçkerya Cumhuriyet ve Kuzey Osetya ile çevrilidir. 3.750 kilometrekare alana sahip olan ülke, 314.500 nüfusa sahiptir. 4 Haziran 1922’de kurulan İnguşetya’nın başkenti Magas’tır. (2000 yılına kadar başkent Nazran şehri idi). Anayasa 27 Şubat 1994’te referandumla kabul edilmiştir. Ülke Nazran ve  Malgobek olmak üzere iki il ve dört ilçeye bölünmüştür. Nüfusun % 58’ini İnguşlar,  % 33’ünü Çeçenler kalan kısmını ise diğer halklar oluşturmaktadır. İnguşetya 4 Haziran 1992’de Çeçen-İçkerya Cumhuriyetinden ayrılmıştır.

H-çeçen İçkerya Cumhuriyeti
Doğusunda ve güneydoğusunda Dağıstan, güneyinde Gürcistan, batısında İnguşetya ve kuzeyinde Stavropol Eyaleti olan cumhuriyetin yüzölçümü 17.000 kilometrekare olup nüfusu 1997 sonu itibariyle bir milyon civarında idi. Yaşanan iki savaş nedeniyle ortaya çıkan sürgünler ve ölümler Çeçenistan’ın günümüz nüfusunun ne kadar olduğu net değildir. Çeçenler nüfusun % 82,9’unu, İnguşlar ise % 10,7’isini oluşturmaktadır. Ruslar, Avarlar, Nogaylar, Kumuklar, Ermeniler, Darginler, Laklar, Ukraynalılar, Yahudiler, Tatarlar ve Ahıska Türkleri de yaşamaktadır. Çeçenistan’ın başkenti Caharkala/Grozni’dir. Cumhurbaşkanı Cevreh Dudayev’in bir suikast sonucu katledilmesi sonrası kente Caharkala adı verilmiştir. Tarihi adı Sölcekale iken Ruslar Sovyet döneminde korkunç anlamına gelen Grozni adını, Çar İvan Grozni’ye atfen koymuşlardır. Caharkale dışında petrol rezervine sahip diğer önemli kentler Şali, Gudermes, Argun ve Urus-Martan’dır. 1 Kasım 1991’de bağımsızlığın ilan eden Çeçenistan ile Rusya Fedarasyonu arasında 1994-1996 arası savaş yaşanmıştır. 1996’da Hasavyurt Anlaşması imzalanmış ve beş yıl içerisnde kesin çözümün masada belirleneceği kabul edilerek çatışmalar durdurulmuştur. Rus ordusunu o dönemde Çeçenistan’ı terk etmişken, 1999’da başlayan ikinci savaş halen  devam etmektedir. Her iki savaşta hayatını kaybeden Çeçenlerin sayısı 300 bini aşmıştır.

İ-Dağıstan Özerk Cumhuriyeti
Rusya Fedarasyonu’nun en güneyinde yer alan Dağıstan, Hazar Denizi ile Kafkas Sıradağları arasında yer almaktadır. Doğusunda Hazar, güneyinde Azerbaycan, güneybatısında Gürcistan, batısında Çeçenistan ve Stavropol ili, kuzeyinde ise Kalmukya Bölgesi vardır. Hazar kıyısı 480 km uzunluğundadır. Yüzölçümü 50.300 kilometrekare olan Dağıstan’ın nüfusu 2.100.000’dür. Ülkede 680 köy, 41 kırsal ilçe, 10 şehir ve 15 şehir tipi kasaba mevcuttur. Başkent Mahaçkale büyük demiryolu kavşağıdır ve Rusya’nın Hazar Denizi’nde donmayan yegane askeri ve ticari limanıdır. Başkent dışında en önemli yerleşim birimleri Havsyurt, Derbent, Kızılyar, Boynaks, Kızılyurt, Babayurt ve Kaspiyak’tır. Dağıstan’da yalnız iki köyün konuştuğu ve 200-300 aileden başka kimsenin anlamadığı diller mevcuttur. İrili ufaklı 30 etnik gruptan bahdelirken, Dağıstan dağlarında birbirinin dilini anlamayan 70 kavmin varlığından söz edilmektedir.

Dağıstan dağlıların nüfusa oranı şu şekildedir. % 23 Avarlar, % 16,2 Darginler, % 13 Kumuklar, % 12,5 Lezgiler, % 5 Laklar, % 4,7 Tabasaranlar, % 0,8 Rutullar, % 0,8 Ağullar, % 0,3 Çahurlar, Bunların dışında % 1,6 Nogaylar, % 0,4 Tatlar, % 7,1 Ruslar, % 4,3 Azeriler ve % 4,5 Çeçenler yaşamaktadır.

Güney Kafkasya’nın Siyasi Durumu:
Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan devletlerini kapsamakta,  İran, Rusya ve Türkiye arasında, Büyük Kafkas Sıradağlarının güneyinde yer almaktadır.  Güney Kafkasya bölgesi tarihen siyasî, dinî ve medenî yarışmaların ve mücadelelerin alanı olmuştur.

Azerbaycan
Kuzeyde Rusya, kuzey batıda Gürcistan, güney batıda Ermenistan, güneyde İran ve güney batıda Türkiye ile komşudur. Doğu sınırını Hazar Denizi çizmektedir.Bir kısmı Avrupa ve bir kısmı Asyadadır. 1828’de Rusya İmparatorluğu’nun egemenliğine girdi.  1918 – 1920’de Kafkasya Kurultayı’nı toplandı ve 28 Mayıs 1918’de de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’ni kuruldu. Ancak 1920’de Kafkasya ötesi Sosyalist Sovyet Cumhuriyetler Birliği’ne katıldı.  30 Ağustos 1991’de SSCB çöküşüyle bağımsızlığını yeniden ilan etti. Sınırların uzunluğu 2013 km dir. Azerbaycan’ın İran’la 611 km, Türkiye ile 9 km, Rusya ile 284 km, Gürcistan ile 322 km ve Ermenistan ile 787 km sınırı vardır. Doğusunda ise Hazar Denizi ile çevrilmiştir.

Azerbaycan Cumhuriyeti üniter devlettir. Başkenti Bakü’dür. Rayon adı verilen, il ve ilçelere karşılık gelen idari bölgelere ayrılmıştır. Bir Özerk Cumhuriyet (Nahçıvan), 66 rayon, 13 şehir rayonu, 70 şehir (11 büyükşehir) mevcuttur. Toplam nüfus, 8.922.000’dur.  Ulus çoğunluğunu Türk halkı olan Azeriler oluşturmaktadır. Azeriler dışında Tatarlar, Ruslar, Ukraynalılar, Beyaz Ruslar, Gürcüler, Ermeniler, Talişler, Yahudiler, Kürtler, Lezgiler, Avarlar,  Tatlar, Sakurlar, Udinler ve diğer milletler yaşamaktadır.  Ermeniler özellikle Dağlık Karabağ Savaşı yüzünden ya ayrılmıştır veya kaçmıştır. Azerbaycan’da Dağlık Karabağ dışında hemen hemen hiç Ermeni kalmamıştır. Azerbaycan Cumhuriyeti laik devlettir. Halkın %96’sı Müslüman (çoğunluğu Şii Caferi), %3-4’ü Hıristiyandır (çoğunluğu Rus Ortodoks Kilisesi, Gürcü Ortodoks Kilisesi ve Malakan). Çok küçük bir bölümü ise Yahudidir.

Ermenistan
Daha önce Sovyetler Birliği’ne bağlı bir cumhuriyet iken 1991’de bağımsızlığını ilân etmiştir. Kuzeyinde Gürcistan, doğusunda Azerbaycan, güneyinde İran ve batısında Türkiye ve Azerbaycan’ın egemenliği altındaki Nahçıvan bölgesi bulunur. 2008 itibariyle nüfusu 3.230.100 kişidir.

Başkenti ve en büyük şehri Erivan’dır. Gümrü, Vanadzor, Eçmiadzin ve Hrazdan da ülkenin diğer önemli şehirlerindendir. Şiddetlenen Ermeni-Azeri savaşında Ermenistan, Dağlık Karabağ ile Ermenistan arasındaki Laçın Koridoru’nu da işgal ederek Dağlık Karabağ’ı fiilen kendisine ilhak etti. Halen Ermenistan uluslararası topluluk tarafından Azerbaycan’a ait sayılan toprakların %20’ni (D. Karabağ ve Laçin Koridoru dahil) işgal altında bulundurmaktadır.

Türkiye bu durumu gerekçe göstererek Ermenistan Cumhuriyeti ile diplomatik ilişki kurmaktan kaçınmış ve bu ülke ile sınırlarını trafiğe kapatmıştır. Neredeyse bütün Ermenistan nüfusu Ermenilerden ibarettir, ancak en son nüfus sayımına göre Yezidi (40.620 kişi), Rus (14.660 kişi), Süryani (3.409 kişi), Ukrain (1.633 kişi), Kürt (1.519 kişi), Yunan (1.176 kişi) ve diğer toplumlar (4.640 geri kalan kişi) da var. 301 yılında Ermenistan, Hıristiyanlığı devletin dini olarak uygulayan dünyanın ilk ülkesi olmasıyla  birlikte Hıristiyanlık, özellikle Ermeni Apostolik Kilisesi Ermenistan’daki en yaygın dinidir (nüfusun %94’ü Ermeni Apostolik’tir,  ancak zamanımızda anayasal olarak Ermenistan seküler bir ülkedir, böylece vicdan ve din özgürlüğü kanunen desteklenmektedir. Nüfusun geri kalanına ait en büyük dinler, diğer Hıristiyan tarikatları (Katolisizm, Rus Ortodoks v.s.), Yezidilik ve İslam’dı